गुरुवार २२ ऑगस्ट रोजी जगातील सर्वात मोठे वर्षावन असलेले अॅमेझॉनच्या जंगलात प्रचंड वणवा पेटला. या सर्वत्र पसरलेल्या वणव्यात अॅमेझॉन जंगलात असलेले प्रचंड जुने लाखो वृक्ष जळून खाक होत गेले. त्याचप्रमाणे अनेक वन्य प्राणीही मृत्युमुखी पडले आहेत. या वणव्याचे स्वरूपच एवढे भयानक होते की, या आगीचा प्रचंड काळा धूर ३२०० किलोमीटरच्या परिसरात पसरला. ब्राझीलमधील सर्वात मोठे शहर म्हणजे साओ पावलो. हे शहर या अॅमेझॉन जंगलापासून कित्येक किलोमीटर लांब आहे; परंतु या शहराचे अवकाश सुद्धा भर दुपारी काळ्या ढगांनी आच्छादून गेले होते.
ब्राझीलचा हा अॅमेझॉन वणवा म्हणजे जागतिक समस्या होत चालली आहे, असे जागतिक पर्यावरण तज्ज्ञांचे मत आहे. आज जागतिकीकरणाच्या काळात एखाद्या देशातील मोठी नसíगक आपत्ती सुद्धा जागतिक होत चालली आहे असे तज्ज्ञांचे मत आहे. म्हणूनच या वणव्याबद्दल जागतिक पातळीवर चिंता व्यक्त केली जात आहे. ब्राझीलचे हे अवाढव्य जंगल ब्राझीलसह जवळपासच्या नऊ देशांमध्ये विभागले आहे. त्यामुळे पर्यावरणासंबंधीचे कायदे प्रत्येक देशाचे वेगळे आहेत. अॅमेझॉन जंगल ६०% ब्राझीलमध्येच पसरलेले आहे. त्यामुळे त्याच्या संवर्धनाची आणि वणव्याच्या संकटातून मार्ग काढण्याची सर्वस्वी जबाबदारी ब्राझील सरकारचीच येते. या संदर्भात फिनलंड व आर्यलड या देशांच्या सरकारने इशारा दिला की, ‘‘ब्राझील सरकारने योग्य ती उपाययोजना करून वणव्याची आग आटोक्यात आणली नाही, तर आम्ही ब्राझीलशी व्यापारसंबंध तोडून टाकू.’’
ब्राझील आणि आसपासच्या नऊ देशांमध्ये या अवाढव्य वणव्याच्या काळ्या धुराने अक्षरश: धुमाकूळ घातला आहे, त्यामुळे या जागतिक संकटातून मार्ग काढण्याची सर्वाधिक जबाबदारी ब्राझील सरकारवरच येते. सध्या ब्राझीलमध्ये अति उजव्या विचारसरणीच्या पक्षाचे अध्यक्ष जाईर बोल्सोनारो सत्तेवर आहेत. पर्यावरण वगरेसारख्या विषयात त्यांना रस नाही. राष्ट्रवादाचा अंगार पेटवून ते सत्तेत आले. सुरुवातीच्या काळात ते राष्ट्रवादाच्या मुद्यालाच चिकटून बसले होते; परंतु नंतर मात्र आंतरराष्ट्रीय पातळीवर ब्राझील सरकारवर दबाव वाढत गेला. संयुक्त राष्ट्रसंघ व युरोपियन युनियनने प्रामुख्याने यामध्ये लक्ष घातले. तेव्हा कुठे अध्यक्ष बोल्सोनारो यांनी वणवा विझवण्याची जबाबदारी घेऊन लष्कर पाठविण्याचे मान्य केले; परंतु अॅमेझॉनचे अवाढव्य जंगल तेथील वणवा आणि जागतिक हवामान बदल यांच्या परस्पर संबंधांविषयी त्यांना काही देणे-घेणे नाही.
दक्षिण अमेरिकेमध्ये वसलेल्या ब्राझील या देशाने दक्षिण अमेरिकेचा बराचसा भाग व्यापून टाकला आहे. अॅटलांटिक महासागराचा प्रचंड किनारा ब्राझीलला लाभला आहे. ब्राझीलमध्ये पर्यटकांची गर्दी बारा महिने असते. प्रामुख्याने ब्राझीलमधील अवाढव्य पसरलेले वर्षावन बघण्यासाठी पर्यटक गर्दी करत असतात. अॅमेझॉन वर्षावन अत्यंत घनदाट असून विस्तीर्ण पसरलेले आहे. ६०% भाग ब्राझीलमध्ये येतो, पेरुमध्ये १३%, कोलंबियामध्ये १०% येतो, तर इतर शेजारी देशांमध्ये प्रमाण कमी आहे. हे वर्षावन बाराही महिने हिरवेगार असते, सहसा कोरडे पडत नाही. बारा महिने येथे पाऊस पडत असतो, म्हणूनच अॅमेझॉन जंगल हिरवेगार दिसते आणि त्यामुळेच याला ‘वर्षावन’ असे म्हटले जाते. बाराही महिने तेथे पाऊस पडत असला तरी पावसाळ्याच्या ‘सीझन’मध्ये वर्षावनात जो थरारक पाऊस पडतो तो बघण्यासाठी पर्यटक गर्दी करत असतात.
आज या अवाढव्य अॅमेझॉन जंगलाला लागलेल्या वणव्यामुळे जागतिक समस्या कशी निर्माण झाली आहे?
दरवर्षी लाखो टन कार्बन उत्सर्जन शोषून घेणारे हे प्रचंड जंगल जागतिक तापमानवाढीचे नियंत्रण करण्याचे अत्यंत महत्त्वाचे आणि मोलाचे कार्य करत असते. याचा अर्थ असा आहे की, या जंगलामुळे जगाला प्राणवायूचा पुरवठा होत असतो आणि नेमक्या याच कारणासाठी आज अॅमेझॉन वणव्याची चर्चा जागतिक पातळीवर होत आहे.
विकासाच्या नावाखाली अॅमेझॉन जंगल परिसरातील जंगलतोड सातत्याने होत राहिली. २००४ मध्ये ब्राझीलमध्ये २८ हजार चौ. किमी.वरील जंगल साफ केले गेले. जुलै २०१९ मध्ये सुद्धा १४०० चौ.किमी.वरील वर्षावन नष्ट झाले. यातून काही मार्ग निघावा म्हणून जागतिक समुदायाने प्रयत्नही केले; परंतु मार्ग निघेल अशी समुदायाला आशा नाही. कारण ब्राझीलचे विद्यमान अध्यक्ष जाईर बोल्सोनारो यांना अॅमेझॉन संवर्धन आणि जागतिक हवामान बदलाविषयी काही देणे-घेणे नाही. विकासाच्या नावावर अनेक भूलथापा देऊन अध्यक्ष जाईर बोल्सोनारो सत्तेवर आले. आता विकासकामाच्या नावाखाली त्यांनी अॅमेझॉन वर्षावनाचे लचके तोडण्यास सुरुवात केली. शेती, पायाभूत सुविधा प्रकल्प, खाणकाम अशी अनेक आश्वासने त्यांनी दिली होती. त्यामुळे अर्थात तेथील त्यांच्या समर्थकांना म्हणजेच ‘भक्तमंडळींना’ आनंद झाला असला तरी यातून निर्माण होणा-या भीषण परिणामांची या मंडळींना कल्पना नसण्याची शक्यता दिसते; परंतु ब्राझीलमधील पर्यावरणवाद्यांप्रमाणेच जागतिक पर्यावरण तज्ज्ञांनी अध्यक्ष बोल्सोनारोंना प्रखर विरोध करण्याचे ठरविले आहे.
अॅमेझॉन वणव्याच्या या मुद्यावर फ्रान्स, जर्मनसह अनेक पाश्चिमात्य देशांनी चिंता व्यक्त केली आहे, तर फ्रान्सचे अध्यक्ष इमानुएल म्राकाँ यांनी जी-७ परिषदेमध्ये अॅमेझॉन वणवा ही जागतिक चिंता असल्याचा मुद्दा मांडला होता. ही कृती म्हणजे ब्राझीलच्या अंतर्गत बाबींमध्ये ढवळाढवळ करण्यासारखी आहे, असे ब्राझीलच्या विद्यमान अध्यक्षांनी म्हटले आहे, परंतु अॅमेझॉन वणवा ही आज जागतिक चिंतेची गोष्ट झाली आहे हे त्यांना कोण सांगणार? आज अॅमेझॉन वर्षावनात अजूनही अत्यंत प्राचीन आणि दुर्मीळ आदिवासी जमाती राहात आहेत आणि हे वर्षावन त्यांचे आश्रयस्थान झाले आहे. यातील काही जमाती तर लुप्त होण्याच्या मार्गावर आहेत. त्याचप्रमाणे हे वर्षावन हजारो दुर्मीळ वन्य प्राणी, पक्षी व वेगवेगळे कीटक आणि वनस्पती प्रजातींचे सुद्धा आश्रयस्थान आहे. त्याचप्रमाणे पृथ्वीवरील मोसमी पावसाचे चक्र सुरू ठेवण्यातही अॅमेझॉन वर्षावनाचा फार मोठा वाटा (योगदान) आहे.
त्यासाठीच संयुक्त राष्ट्रातील संघटनांसह जर्मन, फ्रान्स, नॉर्वे, फिनलंड आणि इतर देश सुद्धा अॅमेझॉन संवर्धनासाटी अनेक र्वष झटत आहेत. शेवटी बोल्सोनारोसारखे नेते अतिरेकी राष्ट्रवादाचा वापर करून देशभक्तीला उधाण आणू शकतात, परंतु नंतर यातूनच जो जागतिक गोंधळ होऊ शकतो याची या नेतेमंडळींना जाणीव नसते!
मो. ९८२१४५५८३१
(PRAHAAR)